Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, phần định hướng phát triển kinh tế – xã hội giai đoạn 2021 – 2025, xác định mục tiêu xây dựng một nền “nông nghiệp sinh thái – nông thôn hiện đại – nông dân thông minh”. Đây có lẽ là một mục tiêu nhằm cụ thể hoá thêm một bước thực hiện chủ trương “tam nông” từ Nghị quyết 26/NQ-TƯ Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá X về “nông nghiệp, nông dân, nông thôn”.
Vậy là, từ câu chuyện “trụ đỡ” của nền kinh tế, ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn đã được định hình một đích đến, một sự chuyển đổi từ tư duy sản xuất nông nghiệp đến tư duy kinh tế nông nghiệp, phát triển bền vững theo hướng sinh thái. Vậy là, mẫu hình một nông thôn mới hiện đại mà vẫn vẹn nguyên giá trị văn hoá truyền thống, được nhận diện rõ ràng hơn trong vai trò chủ thể của nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu. Vậy là, hình ảnh nông dân mới, nông dân thông minh, biết tiếp cận tri thức, thành tựu của khoa học công nghệ để tối ưu hoá sản xuất, kinh doanh, cải thiện chất lượng sống cho mình. Một quỹ đạo cho nền nông nghiệp được phác hoạ. Một bức tranh nông thôn được tô điểm nhiều gam màu tươi sáng. “Trụ đỡ” càng thêm cứng cáp, đường hướng được dẫn dắt rõ ràng.
Gần đây, mỗi khi kinh tế đất nước rơi vào giai đoạn khó khăn, thì nhận định: “Nông nghiệp là trụ đỡ của nền kinh tế” thường được nhắc đến! Nông nghiệp đã, đang và sẽ được coi là quan trọng không chỉ trong lúc kinh tế đất nước chơi vơi mà ngay cả khi đất nước phát triển. Nông nghiệp nuôi dưỡng những đội quân làm nên bao chiến thắng vẻ vang suốt chiều dài lịch sử của dân tộc, nay bảo đảm an ninh lương thực cho một trăm triệu người và vươn tầm ra thế giới với hình ảnh một quốc gia xuất khẩu nông sản hàng đầu. Nông thôn từng là cứ điểm của các cuộc cách mạng, là nơi lưu giữ các giá trị thiêng liêng bao thế hệ người cùng sống chung trong nền văn minh lúa nước. Nông dân là những người miệt mài trên từng cánh đồng, mảnh vườn, cung cấp cái ăn cái uống cho bao người. Từ xa xưa ông bà mình đã có câu: “Nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ”. Người xưa từng quan niệm: “lấy cần cù bù thông minh”, nhưng ngày nay không thể như vậy, chăm chỉ nhưng càng cần trí thông minh, tri thức để tạo nên giá trị gia tăng vượt bậc.
Những giải pháp, kịch bản, kế sách vực dậy nền kinh tế khi dịch bệnh qua đi, liên tục được đưa ra đầy tâm huyết. Và, nông nghiệp lại được nhắc đến như là “trụ đỡ” trong lúc tìm kiếm “ánh sáng cuối đường hầm”. Dịch bệnh tác động nặng nề đến tiêu dùng, nhưng dù sao con người vẫn phải tiêu dùng sản phẩm nông nghiệp. Nhịn gì thì nhịn, giảm gì thì giảm, bớt gì thì bớt, chứ cũng phải có thức ăn qua ngày! Trong khi ấy, xứ mình có điều kiện sản xuất lương thực, thực phẩm. Vậy là mình có một lợi thế rất lớn trong khi cả thế giới rối ren. Người ta thiếu thì mình “tăng cường”. Người ta cần thì mình bán. Rủi ro của người này nhiều khi là cơ hội của người khác. Sản xuất dư thừa, vừa ăn vừa để dành mà còn dư nữa thì bán chứ sao. Bán trong nước cũng được, mà xuất khẩu cũng quá tốt!
Khi một thị trường bị tắc nghẽn, thì phải khai phá thị trường mới. Thị trường mới thì khó tính hơn, tiêu chuẩn, yêu cầu cao hơn, phải tốn nhiều chi phí gia nhập thị trường hơn. Nhưng nếu không chuyển hướng thì tiếp tục sẽ bị rủi ro vì “bỏ trứng vào một rổ”. Trong “nguy có cơ”, thị trường mới rộng mở với bao nhiêu là hiệp định song phương, đa phương đã được ký kết. Cần chuyển sang “tư duy kinh tế” – lấy giá trị gia tăng là đích đến như Nghị quyết Chính phủ đã nêu. Chuyển đổi cây trồng, vật nuôi để thích ứng với biến đổi khí hậu và xu thế thị trường thay cho cách làm truyền thống, quen thuộc. Xây dựng chuỗi ngành hàng dựa trên quy mô sản xuất khắc phục lời nguyền sản xuất manh mún, nhỏ lẻ.
Muốn có sức để gánh vác trọng trách của “trụ đỡ” thì phải gia dựa vào hai thành phần chủ lực tạo nên trụ đỡ. Đó là hàng chục triệu hộ nông dân vốn được xem là trung tâm, là chủ thể của nền nông nghiệp và chương trình “Tái cơ cấu ngành Nông nghiệp”. Hàng chục triệu hộ nông dân, đa phần “tay lấm chân bùn”, biết cách tiếp cận được với nền tảng tri thức để năng suất lao động cao hơn, chất lượng nông sản đáp ứng được thị trường thời hội nhập. Hàng chục triệu hộ nông dân đó hiểu và theo đuổi cách làm nông nghiệp bền vững, không chấp nhận làm tổn thương thiên nhiên, cộng đồng và bản thân mình, không đánh đổi lợi nhuận bằng mọi giá. Hàng chục triệu hộ nông dân phải được đặt đúng vai trò chủ thể, được tư vấn, khuyến nghị những chính sách nông nghiệp ban hành, được huấn luyện bài bản như đào tạo một ngành nghề chuyên nghiệp hẳn hoi.
Đó là hàng ngàn doanh nghiệp nông nghiệp đang loay hoay với bài toán liên kết vùng nguyên liệu và kết nối thị trường. Doanh nghiệp nông nghiệp cần thị trường được khơi thông. Doanh nghiệp nông nghiệp cần sự nhất quán trong ban hành chính sách và thực thi chính sách. Doanh nghiệp cần sự đồng hành của cả hệ thống và sự thông hiểu của người nông dân. Nếu không có những tác động nhiều chiều như vậy, doanh nghiệp tiếp tục chỉ quan tâm đến những thương vụ ngắn hạn, thay vì hoạch định chiến lược dài hạn. Tất nhiên, điều đó còn đòi hỏi các doanh nghiệp có tâm, đủ tầm và cả nền tảng văn hoá.
Để liên kết giữa người nông dân với doanh nghiệp bền chặt, cần tạo thành chuỗi giá trị trong mỗi ngành hàng, mỗi vùng nguyên liệu. Và mối liên kết đó bền vững hay không, cần có hệ sinh thái ngành hàng bao trùm. Trong hệ sinh thái đó, ngoài hai chủ thể là nông dân và doanh nghiệp, còn có sự tham gia của các nhà khoa học và cơ quan quản lý chuyên ngành: Nông nghiệp, công thương, ngân hàng, tổ chức bảo hiểm,… Trong hệ sinh thái đó, mỗi một thành phần đều cần đến các thành phần còn lại, không thể tách rời, mà đồng đẳng, gắn kết chặt chẽ vì một mục tiêu chung.
Để “trụ đỡ” bền vững, cần đến nền tảng rộng, sâu và chắc chắn. Đó là một chiến lược kích hoạt cả xã hội hành động, để từng sản phẩm được tạo ra từ nông nghiệp là kết tinh của tư duy kinh tế hoà quyện các yếu tố văn hoá, lịch sử, xã hội nông thôn. Đó là một chiến lược nối bước, kế cận những “lão nông tri điền” là lực lượng trí thức trẻ biết khát vọng viết nên những câu chuyện về một nền nông nghiệp sinh thái bền vững. Đó là một chiến lược đưa nông thôn thành nơi mọi người sẵn sàng khởi tạo những giá trị mới cho làng quê thanh bình, đáng sống.
Một lãnh đạo một trường đại học có truyền thống đào tạo về nông nghiệp cảm thán rằng: “Sinh viên chọn học các ngành liên quan đến nông nghiệp giảm dần, thậm chí có năm không đủ mở lớp. Không biết do các ngành thời thượng dễ tìm kiếm việc làm thu nhập cao, hay viễn cảnh về một nền nông nghiệp chưa đủ sức hấp dẫn giới trẻ?”. Một nền nông nghiệp mà chỉ duy nhất một mục đích là tăng sản lượng thì đâu cần nhiều hàm lượng tri thức. Trong khi đó, nền nông nghiệp thiên về kinh tế cộng với các yếu tố, giá trị vô hình thì cần bao nhiêu là lực lượng trí thức chuyên sâu. Nào là, phục tráng giống bản địa. Nào là, lai tạo giống mới thích nghi với biến đổi khí hậu. Nào là, thay đổi quy trình sản xuất theo hướng nông nghiệp thông minh. Nào là, công nghệ thu hoạch, bảo quản, chế biến, hạ tầng kỹ thuật, dịch vụ logistics, thương mại điện tử. Nào là, cách làm du lịch nông nghiệp dựa trên sự kết tinh của tài nguyên bản địa và văn hoá cộng đồng.
Hãy chăm chút cho “trụ đỡ”, tiềm lực nông nghiệp cần được đánh thức bằng các chính sách và chương trình hành động cụ thể. Nông nghiệp muốn vươn mình lớn mạnh cần đến khát vọng và sự chung sức, chung lòng, với chiến lược cụ thể và hành động nhất quán.
Lê Minh Hoan
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
